Z tego filmu dowiesz się:

  • jak działają zmysły dotyku, smaku i węchu,
  • gdzie znajdują się receptory właściwe tym zmysłom.

Podstawa programowa

Pobieranie materiałów

wideo ekran podsumowujący napisy

Licencja: cc-by-nc-sa.svg

Poniższe materiały są udostępnione na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowej (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/deed.pl). Możesz je wykorzystywać wyłącznie jako całość, bez rozdzielania ich na indywidualne elementy składowe. Zabronione jest wycinanie, pobieranie, modyfikowanie, edytowanie i zmienianie elementów składowych (np. grafik, tekstów, dźwięków, logotypów). Licencja CC BY-NC-SA 4.0 nie obejmuje wykorzystywania elementów składowych w utworach pochodnych. Jeśli chcesz wykorzystać ten materiał w swoim niekomercyjnym projekcie, nie zapomnij wymienić jego autorów: Pi-stacja / Katalyst Education.

Transkrypcja

Kliknij na zdanie, aby przewinąć wideo do tego miejsca.

Według amerykańskiej terapeutki rodzinnej Virginii Satir, człowiek potrzebuje czterech uścisków dziennie, by przeżyć ośmiu, żeby zachować zdrowie i dwunastu, żeby się rozwijać. Badacze wykazali, że dotyk nas relaksuje zwiększa odporność, poprawia zdolność koncentracji, pomaga walczyć z chronicznym zmęczeniem i poprawia nastrój. Stwierdzili też, że ludzie pozbawieni kontaktu fizycznego częściej zapadają na różne dolegliwości. W dzisiejszym filmie opowiem Ci skąd się biorą takie wrażenia jak dotyk ale także ból, ciepło czy smak. Nastaw swoje zmysły na odbiór. Zaczynamy! Skóra chroni nas przed światem zewnętrznym ale jest też fantastycznym odbiornikiem informacji o tym, co się tam dzieje. Wiesz, gdy muska ją powiew wiatru obmywają krople deszczu wiesz, kiedy ktoś łaskocze Cię piórkiem a kiedy wpadasz w pokrzywy wiesz, że to nie trawa. Te wszystkie doznania rejestruje i obrabia nasz mózg, a konkretnie jego część, zwana korą czuciową. Dla ciekawych, na planszy widzisz jak wrażenia czuciowe z poszczególnych rejonów ciała są zlokalizowane w określonych częściach tej kory. Ale żadne nie dotarły by do niego gdyby nie receptory rozmieszczone w skórze a także we wnętrzu jamy ustnej i na powierzchni oka. Receptory to zmienione zakończenia komórek nerwowych. Odbierają ze środowiska zewnętrznego bodźce, które odczuwamy jako dotyk, ucisk ból, zimno, ciepło czy wibracje. Co ciekawe, specjalizują się w pracy. Jedne odbierają tylko wrażenie ucisku inne odpowiadają za doznania ciepła jeszcze inne zimna i tak dalej. Receptory różnią się zarówno budową jak liczbą i położeniem. Najprostsze są tak zwane wolne zakończenia nerwowe, czyli po prostu dendryty komórek nerwowych. To one odpowiadają za czucie bólu ciepła i zimna. Dotyk, ucisk, wibracje mają swoje wyspecjalizowane końcówki. Co ciekawe, na 1 centymetr kwadratowy skóry przypadają statystycznie tylko 2 receptory ciepła, ale aż 12 receptorów zimna. Jest tam też 25 receptorów dotyku i 150 zakończeń bólowych. Do tego ich rozmieszczenie nie jest równomierne. Niektóre części ciała natura wyposażyła hojniej, inne potraktowała po macoszemu. Nie wierzysz? Sprawdźmy to! Najlepiej doświadczalnie. Potrzebne Ci będą 2 długopisy albo zaostrzone ołówki i kolega lub koleżanka. Zamknij oczy i poproś partnera żeby dotknął koniuszka Twojego palca a potem uda. Nie wiesz, czy robi to jednym narzędziem, czy dwoma. Potrafisz określić to samym dotykiem? Założę się, że na palcu nie było z tym problemu. Tam receptory dotyku są rozmieszczone nawet gęściej niż co 2 milimetry. Za to na udzie może być między nimi nawet centymetr, dwa przerwy. Więc jest szansa, że jeśli końcówki dwóch ołówków będą bliżej siebie dotyk odbierzesz tylko jako 1 bodziec. Receptory ciepła i zimna określamy łącznie mianem termoreceptorów. Zapamiętaj, że taki receptor to nie termometr. Nie powie Ci, ile stopni ma ciało które skóry dotyka, tylko czy jest od niej cieplejsze czy zimniejsze. To dlatego, gdy po godzinie smażenia się na rozgrzanej słońcem plaży wejdziesz do morza, pewnie uznasz że woda jest zimna. Gdy będziesz kąpać się wieczorem a piasek i powietrze ochłodzą się woda o tej samej temperaturze może być odbierana jako przyjemnie ciepła. Wiemy zresztą, że odczucie ciepła i zimna jest względne i osobnicze. Niektórzy paradują przy piętnastu stopniach w t–shircie a inni przy tej samej temperaturze powietrza, zakładają ciepłe kurtki. Te receptory mają jeszcze jedną ciekawą cechę. Reagują nie tylko na temperaturę ale też na niektóre substancje chemiczne. Receptory ciepła na zawartą między innymi w ostrej papryce kapsaicynę. Dlatego natarcie skóry tą substancją daje wrażenie gorąca. Receptory zimna reagują z kolei na zawarty w mięcie mentol. Potarcie skóry liśćmi tej rośliny albo na przykład mentolowym olejkiem daje wrażenie przyjemnego chłodu znane też wszystkim amatorom miętowej gumy do żucia. Skoro już zajmujemy się bodźcami chemicznymi, czas przejść do zmysłów które zajmują się głównie ich obróbką. Zacznijmy od nosa. Choć nie jest zbyt pokaźny potrafi rozpoznać miliardy zapachów. Za ich wyczuwanie odpowiada 5 do 6 milionów receptorów węchowych których mamy około 400 rodzajów. Każdy reaguje pobudzeniem na obecność określonych związków chemicznych. Ale żeby go pobudzić i wysłać impuls nerwowy, związek chemiczny musi być obecny we wdychanym powietrzu w odpowiednio wysokim stężeniu zwanym stężeniem granicznym. A warto wspomnieć, że jest ono bardzo różne dla różnych związków. Musi też najpierw rozpuścić się w śluzie wydzielanym przez komórki błony śluzowej nosa. Po spełnieniu tych warunków pobudzenie jest przekazywane włóknami węchowymi do opuszki węchowej do wstępnej obróbki, a stamtąd nerwami węchowymi do kory węchowej w mózgu gdzie powstaje ostateczne wrażenie węchowe czyli określamy, co czujemy i czy jest to dla nas przyjemne czy przykre. A teraz przypomnij sobie sytuację kiedy buchnął Ci w nos jakiś smród. Na początku wydawał Ci się pewnie nie do zniesienia ale już po kilku minutach przestał aż tak bardzo przeszkadzać. To dowód na to, że zmysł węchu się męczy a w zasadzie, że receptory węchowe zajęte przez cząsteczki substancji chemicznych zostają czasowo zablokowane. W takim stanie nie wysyłają kolejnych impulsów nerwowych do mózgu. Zapach przestaje być odczuwalny. Aby wróciły do reagowania na bodźce receptory trzeba odblokować. Najlepiej to zrobić na przykład wychodząc na świeże powietrze. Te właściwości nosa sprawiają że na świeżym powietrzu i jedzenie lepiej smakuje. Dlaczego tak się dzieje wyjaśnię, gdy schrupiesz orzeszka. Okazuje się, że aż 80% wrażeń smakowych w rzeczywistości zawdzięczamy węchowi. Nic dziwnego. Kubki smakowe rozróżniają tylko 5 smaków: słony, słodki, gorzki, kwaśny i umami, czyli mięsny. To niewiele wobec czterystu typów receptorów węchowych rozpoznających jakiś bilion zapachów, prawda? Dlatego gdy mamy katar wszystko przestaje smakować. Podstawy smaku są jednak na języku w zasadzie na jego górnej powierzchni. Tam znajdują się brodawki smakowe. Każda z nich zawiera około 200 kubków smakowych, zaś pojedynczy kubek zawiera 50 do 150 wyspecjalizowanych receptorów odpowiedzialnych za odbieranie bodźców smakowych. Podobnie jak w nosie, receptory te reagują na związki chemiczne rozpuszczone w cieczy w tym przypadku w ślinie. Możesz to sprawdzić doświadczalnie. Posyp język cukrem. Słodki, prawda? Teraz wytrzyj język dokładnie chustką nie zamykaj ust i ponownie nasyp cukru. Zapewne wrażenie słodyczy było o wiele słabsze. Na koniec kolejne przyjemne zadanie dla Ciebie. Sprawdź, czy rzeczywiście smak potraw zależy od węchu? Potrzebna Ci będzie druga osoba 5, 6 sześć rodzajów owoców lub warzyw chustka albo szalik i klamerka do prania. Pokrój owoce lub warzywa na kawałki najlepiej podobnej wielkości. Chustką zasłoń oczy i poproś aby druga osoba po kolei dawała Ci kawałki jedzenia. Ile pokarmów udało Ci się rozpoznać? Teraz powtórz doświadczenie ale klamerką do prania zatkaj sobie nos. Czy rozpoznawanie szło Ci lepiej czy gorzej niż za pierwszym razem? Założę się, że gorzej! Jeśli chcesz, możesz podobne doświadczenie wykonać z lodami o różnych smakach. Przy zamkniętych oczach i zatkanym nosie efekt będzie jeszcze wyraźniejszy. Trudno odróżnić nawet owocowe od czekoladowych. W skórze znajdują się receptory bólu dotyku, ciepła, zimna i ucisku. Zmysł węchu stanowią komórki zmysłowe w nabłonku węchowym jamy nosowej. Za odbiór podstawowych smaków słodkiego, słonego, kwaśnego, gorzkiego i umami odpowiada język a właściwie komórki smakowe rozmieszczone w tak zwanych kubkach smakowych na jego powierzchni. Zanim wybierzesz się do lodziarni z klamerką do bielizny koniecznie polub ten film i zasubskrybuj nasz kanał!

Lista wszystkich autorów

Lektor: Dobrawa Szlachcikowska

Konsultacja: Anna Suska, Małgorzata Załoga

Grafika podsumowania: Magdalena Adamska

Materiały: Dobrawa Szlachcikowska, Magdalena Adamska

Kontrola jakości: Małgorzata Załoga

Napisy: Grzegorz Jakubiec, Анна Альохіна

Doświadczenia: Anna Bednarek, Magdalena Adamska

Animacja: Dobrawa Szlachcikowska, Patrycja Ostrowska

Opracowanie dźwięku: Aleksander Margasiński

Produkcja:

Katalyst Education

Lista materiałów wykorzystanych w filmie:

Chabacano (CC BY-SA 2.5)
Kampus Production (Licencja Pexels)
Freepik (Licencja Flaticon)
William Meyer (Domena publiczna)
cottonbro (Licencja Pexels)
Anna Shvets (Licencja Pexels)
Karolina Grabowska (Licencja Pexels)
Yaroslav Shuraev (Licencja Pexels)
Mikhail Nilov (Licencja Pexels)
Karolina Grabowska (Licencja Pexels)
cottonbro (Licencja Pexels)
Pressmaster (Licencja Pexels)
NickyPe (Licencja Pixabay)
Anna Nekrashevich (Licencja Pexels)
cottonbro (Licencja Pexels)
DarkBlaze12 (Licencja Pixabay)
Anna Tarazevich (Licencja Pixabay)
RODNAE (Licencja Pexels)
SHVETS (Licencja Pexels)
SHVETS (Licencja Pexels)
Ximena Mora (Licencja Pexels)
Karolina Grabowska (Licencja Pexels)
Freepik (Licencja Flaticon)
Freepik (Licencja Flaticon)
Freepik (Licencja Flaticon)
Oleg Magni (Licencja Pexels)
Antonio Prado (Licencja Pexels)
Taryn Elliott (Licencja Pexels)
George Morina (Licencja Pexels)
Tom Swinnen (Licencja Pexels)
UnboxScience (Licencja Pixabay)
Karolina Grabowska (Licencja Pexels)
Ron Lach (Licencja Pexels)
Kampus Production (Licencja Pexels)
Kampus Production (Licencja Pexels)
cottonbro (Licencja Pexels)
Gustavo Fring (Licencja Pexels)
Blaze123 (Licencja Pixabay)
StockSnap (Licencja Pixabay)
Markus Spiske (Licencja Pexels)
Freepik (Licencja Flaticon)

Licencja:

Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowej

cc-by-nc-sa.svg